Przygotowanie do wysłuchania małoletniego w postępowaniu opiekuńczym – część 2

Fundamentalne znaczenie dla efektywności i zgodnego z dobrem dziecka wysłuchiwania małoletnich ma przygotowanie ich rodziców/opiekunów na spotkanie dziecka z sędzią. O tym, że autorka niniejszego artykułu chce wysłuchać małoletniego informuje rodziców/opiekunów na rozprawie. Ważne jest, żeby im również wówczas przekazać informację, dlaczego chce wysłuchać dziecko (ponieważ chce poznać jego zdanie i prosi o przekazanie takiego samego komunikatu małoletniemu). Jednocześnie, co jest bardzo istotne, potrzebne i pomocne, w treści § 4 ust. 2 Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 21 października 2024 roku w sprawie sposobu przygotowania i przeprowadzenia wysłuchania dziecka oraz warunków, jakim mają odpowiadać pomieszczenia przeznaczone do przeprowadzania takich wysłuchań[1], wskazano, że osobie, która ma przyprowadzić dziecko na wysłuchanie, sąd doręcza przeznaczoną dla dziecka informację, sporządzoną w zrozumiały dla niego sposób, w której znajduje się wyjaśnienie celu, sposobu i miejsca przeprowadzenia wysłuchania oraz pouczenie, że po przybyciu do sądu i obejrzeniu miejsca wysłuchania dziecko będzie mogło podjąć decyzję co do udziału w wysłuchaniu. Autorka niniejszego artykułu w swojej praktyce orzeczniczej podczas rozprawy, na której informuje rodziców/opiekunów dziecka o tym, że chciałaby wysłuchać małoletniego, doręcza także wskazaną w Rozporządzeniu informację opracowaną przez członkinie i członków Stowarzyszenia Sędziów Polskich Iustitia oraz Stowarzyszenia Sędziów Rodzinnych w Polsce[2]. Treść tych informacji zawiera kluczowe, z punktu widzenia małoletnich, elementy, a mianowicie: wskazanie, że wysłuchanie to rozmowa z sędzią, uznanie podmiotowości dziecka w procedurze sądowej (sędzia weźmie pod uwagę zdanie małoletniego, ale nie będzie ono decydujące; dziecko może odmówić udziału w tej czynności), informację, że wysłuchanie odbędzie się poza salą sądową, a w czynności będzie mógł wziąć udział psycholog, który pomoże w rozmowie. Jednocześnie, dzięki zapoznaniu się małoletniego z treścią tej informacji, dowie się on, że może zakomunikować sędziemu swoje potrzeby (np. gdy czegoś nie rozumie i potrzebuje jasności lub gdy chce wyjść do toalety czy napić się wody). Dokument ten wskazuje także na to, że sędzia sporządzi z wysłuchania notatkę, z którą będą mogli zapoznać się rodzice lub opiekunowie. Ale dziecko może również poinformować sędziego, że nie chce, aby coś zostało zanotowane.

Rozporządzenie przewiduje doręczenie informacji dla dziecka wyłącznie temu rodzicowi, który przyprowadzi dziecko na wysłuchanie. W swojej praktyce orzeczniczej autorka czasami jednak informację tę doręcza obu rodzicom, którzy posiadają władzę rodzicielską, z jednoczesnym zaznaczeniem, że na termin wysłuchania może przyjść wyłącznie ten rodzic, pod którego pieczą pozostaje dziecko. Warto, aby każdy z rodziców był zaangażowany w proces wychowywania dziecka i nie ma potrzeby ukrywania przed nim informacji, które z założenia mają dotrzeć do dziecka. Równe traktowanie obojga rodziców wzmacnia także bezstronność sędziego. Jednocześnie autorka, pozostając w przekonaniu, że to rodzice/opiekunowie najlepiej znają swoje dzieci, zwraca im uwagę na moment, w którym dojdzie do przekazania małoletniemu przygotowanej informacji o wysłuchaniu oraz samego faktu planowanej czynności. Bywa bowiem tak, że niektóre dzieci mogą dowiedzieć się o wysłuchaniu na miesiąc przed jego terminem, zapomnieć o nim całkowicie i przyjść na nie tylko i wyłącznie dzięki czujności rodziców/opiekunów, ale może być i tak, że małoletni będzie pozostawał w napięciu przez cały okres oczekiwania na wysłuchanie. Autorka niniejszego artykułu zakłada, że rodzice/opiekunowie, chociaż czasem może wydawać się odwrotnie, chcą postępować zgodnie z dobrem swoich dzieci (choć niektórym brakuje do tego narzędzi), dlatego pozostaje w przekonaniu, że rozważą moment przekazania dziecku informacji o konieczności przyjścia do sądu. Traktując dziecko jako podmiot postępowania opiekuńczego warto również podkreślić, że małoletni może w ogóle nie podjąć rozmowy z sędzią i decyzja w tym zakresie należy wyłącznie do niego. Chyba każdy z nas pamięta stare porzekadło, wedle którego „dzieci i ryby głosu nie mają”, co szczęśliwie odchodzi już w niepamięć. Bywa oczywiście i tak, że dorośli oczekują decyzji dziecka w sprawach, w których warto, aby decyzyjność pozostała w rękach dorosłych, co czasem bardzo uwidacznia się w postępowaniach opiekuńczych. Niemniej decydowanie o kwestiach fundamentalnych, tj. woli bądź jej braku do podjęcia rozmowy z konkretną osobą, jest elementarnym prawem każdego człowieka. Czynność wysłuchania ma na celu poznanie zdania dziecka w sprawach go dotyczących i w miarę możliwości uwzględnienie jego poglądu na daną kwestię, co ustawodawca nazywa „rozsądnymi życzeniami”. Wysłuchanie warto zacząć od zapytania dziecka, czy chce podjąć rozmowę z sędzią.

A. Burzyńska w swoim artykule[3] pisała, że sędziowie są niechętni czynności wysłuchania małoletnich. Z pewnością nie jest to łatwe zadanie. Ustawodawca wskazał jednak w treści art. 216(1) § 4 ustawy z dnia 17 listopada 1964 roku Kodeks postępowania cywilnego, że sąd ma obowiązek uzasadnić odstąpienie od wysłuchania dziecka. Oznacza to, że czynność ta, chociaż nie jest dowodem, to ma istotne znaczenie dla rozstrzygania spraw opiekuńczych. Warto, aby w praktyce stanowiła element każdego postępowania opiekuńczego, jednak z uwzględnieniem ograniczeń, o których piszą psychologowie (np. wiek dziecka poniżej 4 lat, udział psychologa w wysłuchaniu dziecka do 10. rż.). Oczywiście mogą zdarzać się sytuacje, w których wysłuchanie nie będzie możliwe (na przykład dziecko nie komunikuje się), jednak sąd ma do dyspozycji wiele narzędzi (akta sprawy, wywiady środowiskowe kuratora, wysłuchanie/przesłuchanie rodzica/opiekuna, w ostateczności opinia biegłego), dzięki którym istnieje możliwość podjęcia decyzji co do czynności wysłuchania małoletniego. Obawy związane z przeprowadzeniem czynności wysłuchania mogą zostać zmniejszone poprzez udział sędziów w szkoleniach z zakresu psychologii, przeprowadzania czynności wysłuchania, czy nawet czytania literatury przedmiotu na ten temat. Bezsprzecznie celem ustawodawcy było, co warto ponownie podkreślić, upodmiotowienie dziecka w procedurach sądowych. Dziecko ma prawo powiedzieć, co myśli na temat sytuacji, która go bezpośrednio dotyczy i choć należy podkreślać, że nie ponosi odpowiedzialności za decyzję sędziego (wskazana powyżej granica decyzyjności dzieci i dorosłych, zdaniem autorki tego artykułu, dla większości małoletnich jest całkowicie zrozumiała, choć czasem nieakceptowana), to jego głos ma prawo wybrzmieć. Najczęściej głos ten uderza w samo sedno problemu spraw opiekuńczych i woła „hej, tu jestem, chcę tylko waszej miłości, akceptacji i bezpieczeństwa”. Warto go usłyszeć.

[1] Dalej: Rozporządzenie.

[2]    Wzory te dostępne są w Internecie pod adresem: http://www.sssrwp.pl/aktualnosci.php?art=445&start=0&irek=62 (dostęp: 27.02.2025).

[3]    A. Burzyńska, Wysłuchanie dziecka w postępowaniu cywilnym – perspektywa psychologiczna [w:] Dziecko krzywdzone. Teoria, badania, praktyka 2015, nr 14(4), https://dzieckokrzywdzone.fdds.pl/index.php/DK/article/view/464 (dostęp: 27.02.2025).