Wybrane zagadnienia na tle stosowania w praktyce orzeczniczej art. 440 k.p.c.

Na wstępie należy wskazać, że w myśl art. 440 § 1 k.p.c., jeżeli sąd nabierze przekonania, że istnieją widoki na utrzymanie pożycia małżeńskiego, zawiesza postępowanie. Zawieszenie takie może nastąpić tylko raz w toku postępowania. Stosowanie do § 2 cytowanego artykułu podjęcie postępowania następuje na wniosek jednej ze stron; poza tym stosuje się odpowiednio art. 428 § 2 k.p.c.

W literaturze przedmiotu i judykaturze przywołany przepis wywołuje wiele wątpliwości. Według opinio communis stanowi on samodzielną podstawę prawną do zawieszenia postępowania przez sąd z urzędu, jeżeli nabierze on przekonania, że istnieją widoki utrzymania pożycia małżeńskiego. Rozbieżności wywołuje już kwestia, czy zawieszenie postępowania na podstawie art. 440 § 1 k.p.c. ma charakter obligatoryjny[1]. Zgodnie z dyrektywą argumentum a rubrica omawiany artykuł znajduje zastosowanie zarówno w sprawie o rozwód, jak i o separację na żądanie jednego z małżonków. Według P. Feligi jednak art. 440 § 1 k.p.c. nie znajdzie zastosowania w postępowaniu o separację, z wyjątkiem przypadku, gdy druga strona zgłosiła żądanie orzeczenia rozwodu. Zdaniem przywołanego autora: „Orzeczenie separacji nie zakłada wszak trwałego rozkładu pożycia małżeńskiego, lecz jego zupełny rozkład (art. 61(1) 1 k.r.o.). Oznacza to, że istnieją widoki na jego utrzymanie, a przez to wyłączona zostaje możliwość zawieszenia postępowania w oparciu o analizowany przepis”[2].

Jeśli chodzi różnice redakcyjne zachodzące między art. 440 § 1 k.p.c. a art. 436 § 1 k.p.c., to należy zauważyć, że w omawianym przepisie ustawodawca odstąpił od sformułowania: „widoki na utrzymanie małżeństwa” na rzecz: „widoków na utrzymanie pożycia małżeńskiego”. Ponadto w treści przepisu użyto, w istocie zbędnego, stwierdzenia: „jeżeli sąd nabierze przekonania”, który pominięto w redakcji art. 436 § 1 k.p.c. Na uwagę zasługuje również to, że w przypadku wystąpienia przesłanki, o której mowa w art. 440 § 1 k.p.c. na sądzie spoczywa obowiązek podjęcia decyzji o zawieszeniu postępowania. Fakultatywny charakter ma natomiast rozstrzygnięcie sądu o skierowaniu stron do mediacji w przypadku, gdy nabierze on przekonania o istnieniu widoków na utrzymanie małżeństwa.

W doktrynie i orzecznictwie podkreśla się zgodnie, że przekonanie sądu o istnieniu widoków na utrzymanie pożycia małżeńskiego powinno być obiektywne i zgodne z zasadami doświadczenia życiowego[3]. Wymaga zatem zebrania przez sąd odpowiedniego materiału procesowego w zakresie umożliwiającym obiektywną, opartą na zasadach doświadczenia życiowego, ocenę okoliczności dotyczących rozkładu pożycia małżeńskiego i szans na pojednanie małżonków. Przekonanie sądu o istnieniu widoków na utrzymanie pożycia małżeńskiego nie może się opierać wyłącznie na ustaleniu, że strony faktycznie nadal mieszkają w jednym lokalu. Także zgodne oświadczenie stron, że się pogodziły, nie może usprawiedliwiać zawieszenia postępowania na podstawie art. 440 § 1 k.p.c. W takiej sytuacji sąd powinien raczej nakłaniać strony do ugodowego załatwienia sprawy poprzez cofnięcie powództwa; o ile do tego nie dojdzie, zachodzą podstawy do oddalenia powództwa. Niewykluczone jest też zawieszenie postępowania na podstawie art. 178 k.p.c., o ile oczywiście strony o to zgodnie wniosą. Zapobiegnie to oddaleniu powództwa i kosztom związanym z jego ponownym wytoczeniem[4].

W orzecznictwie, aprobowanym w piśmiennictwie[5], wyrażono pogląd, że zawieszenie postępowania w sprawie o rozwód może mieć miejsce wtedy, gdy materiał zebrany w sprawie nie przekonuje dostatecznie sądu, że występujące w pożyciu stron objawy rozkładu kwalifikują go jako rozkład zupełny i trwały, oraz wtedy, gdy istnieje prawdopodobieństwo, że negatywne ustosunkowanie się do dalszego współżycia małżonków lub też jednego z nich, jeśli on tylko odmawia współżycia, może jeszcze ulec zmianie. Przepis art. 440 k.p.c. wchodzi w rachubę także wówczas, gdy sąd dojdzie do wniosku, że wprawdzie istnieją prawne przesłanki orzeczenia rozwodu, jednakże ze względu na konkretną sytuację danego małżeństwa można przyjąć, że istnieją szanse na zmianę postawy małżonków. W celu wykorzystania tej szansy dla dobra małżonków i dzieci sąd może powstrzymać się od wydania – prawnie usprawiedliwionego – wyroku orzekającego rozwód i zawiesić postępowanie.

Jak wynika ze zdania drugiego § 1 sąd może tylko raz zawiesić postępowanie z przyczyn wskazanych w omawianym przepisie. Postanowienie o zawieszeniu postępowania na podstawie art. 440 § 1 k.p.c. może zostać wydane zarówno przez sąd pierwszej, jak i drugiej instancji[6]. O ile jednak sąd pierwszej instancji wydał już takie postanowienie, ponownemu wydaniu takiego rozstrzygnięcia przez sąd odwoławczy sprzeciwia się zakaz multiplikacji zawieszania postępowania. Zakaz ten nie wyłącza natomiast możliwości uprzedniego albo ponownego zawieszenia postępowania z innych przyczyn niż wymienione w art. 440 § 1 k.p.c. Zawieszenie postępowania na podstawie komentowanego artykułu nie stoi w szczególności na przeszkodzie zawieszeniu postępowania na zgodny wniosek stron na podstawie art. 178 k.p.c.[7], czy zawieszeniu postępowania na podstawie art. 174 § 1 i 3 k.p.c. oraz art. 177 § 1, 4 i 6 k.p.c. Stosownie do art. 178(1) k.p.c. sąd powinien w każdym wypadku zawieszenia postępowania wskazać przepis stanowiący podstawę prawną rozstrzygnięcia. Jak trafnie przyjęto w literaturze przedmiotu, podstawa prawna rozstrzygnięcia powinna zostać wskazana w sentencji orzeczenia w sposób niebudzący wątpliwości, przez dokładne oznaczenie jednostki redakcyjnej tekstu prawnego, tj. podanie konkretnego artykułu, paragrafu, punktu itp. W przypadku niewskazania podstawy prawnej, wskazania niepełnej podstawy, albo takiej, która oczywiście nie stanowiła podstawy rozstrzygnięcia, ponieważ nie mogła stanowić takiej podstawy, np. sąd omyłkowo wskazał art. 328 § 1 zamiast art. 428 § 1 k.p.c., sąd powinien z urzędu, na podstawie art. 350 w zw. z art. 361 k.p.c., sprostować wydane przez siebie orzeczenie z uwagi na dostrzeżoną niedokładność lub błąd pisarski. Nie ma natomiast podstaw do uzupełnienia w tym zakresie postanowienia, ponieważ wskazanie podstawy prawnej rozstrzygnięcia nie stanowi dodatkowego orzeczenia w rozumieniu art. 351 § 1 k.p.c. Jeżeli natomiast błąd sądu dotyczy przesłanki zawieszenia, a nie omyłkowo wskazanej podstawy prawnej, np. powód wnosił o zawieszenie postępowania z uwagi na inne toczące się postępowanie cywilne (tj. na podstawie art. 177 § 1 pkt 1 k.p.c.), natomiast sąd zawiesił postępowanie na zgodny wniosek stron (art. 178 k.p.c.) w następstwie dokonania wadliwej wykładni oświadczeń procesowych stron, to niewątpliwie powód ma interes prawny w zaskarżeniu tego postanowienia. W takiej sytuacji sąd nie może oczywiście sprostować wydanego przez siebie orzeczenia.

Należy dodać, że w literaturze przedmiotu[8] i orzecznictwie dominuje, jak się wydaje, pogląd, zgodnie z którym sąd, umarzając postępowanie nie jest związany podstawą prawną wskazaną w postanowieniu o zawieszeniu postępowania i powinien we własnym zakresie ustalić rzeczywistą podstawę zawieszenia[9]. Nałożenie na sąd obowiązku wskazania podstawy prawnej niczego w tym zakresie nie zmienia. W sytuacji zatem, gdy sąd wskazał wprawdzie w postanowieniu jako podstawę prawną zawieszenia postępowania art. 440 § 1 k.p.c., ale przyczyna ta obiektywnie nie istniała, dopuszczalne jest podjęcie zawieszonego postępowania na podstawie art. 180 § 1 k.p.c. W takiej sytuacji wniosek o podjęcie postępowania może złożyć zarówno powód, jak i pozwany.

Nie budzi wątpliwości stanowisko, że w każdym wypadku rozstrzygania o zawieszeniu postępowania na podstawie art. 440 § 1 k.p.c. sąd powinien rozważyć także celowość skierowania stron do mediacji. Wydanie postanowienia o skierowaniu stron do mediacji zostało uzależnione od powzięcia przez sąd przekonania, że istnieją widoki na utrzymanie małżeństwa. Celem mediacji może być także pojednanie małżonków (art. 436 § 2 in fine k.p.c.). Jak wynika ze zdania drugiego § 1 art. 436 k.p.c. skierowanie stron do mediacji jest możliwe także wówczas, gdy postępowanie zostało już zawieszone.

Z kolei § 2 art. 440 k.p.c. reguluje kwestie związane z podjęciem zawieszonego na podstawie § 1 postępowania. Uzależnienie podjęcia zawieszonego postępowania od wniosku choćby jednej ze stron[10] oznacza, że sąd nie może wydać tej decyzji z urzędu. Postanowienie sądu o podjęciu postępowania jako niezaskarżalne nie podlega uzasadnieniu. Sąd może oddalić wniosek o podjęcie postępowania, jeżeli został on złożony przedwcześnie lub za późno. Postanowienie o odmowie podjęcia zawieszonego postępowania podlega zaskarżeniu zażaleniem do sądu drugiej instancji (art. 394 § 1 pkt 5 k.p.c.). Odesłanie do odpowiedniego stosowania art. 428 § 2 k.p.c. oznacza, że podjęcie postępowania może nastąpić na wniosek którejkolwiek ze stron złożony nie wcześniej niż po upływie 3 miesięcy od dnia zawieszenia postępowania i nie później niż rok po takim zawieszeniu. W razie niezgłoszenia wniosku o podjęcie postępowania w ciągu roku po zawieszeniu, sąd umorzy postępowanie. Umorzenie wywołuje takie same skutki, jak umorzenie postępowania zawieszonego na zgodny wniosek stron lub z powodu ich niestawiennictwa. Oznacza to, że umorzenie postępowania zawieszonego na podstawie art. 440 § 1 k.p.c. nie pozbawia powoda prawa do ponownego wytoczenia powództwa również w oparciu o te same fakty i dowody. Pozew wniesiony w tym postępowaniu nie wywołuje żadnych skutków prawnych, jakie ustawa wiąże z wytoczeniem powództwa. Z umorzeniem postępowania umarzają się nawzajem koszty procesu, przy czym w takiej sytuacji brakuje podstaw prawnych do zwrotu opłaty sądowej od pozwu w całości lub w części.

[1] Zob. bliżej A. Laskowska-Hulisz [w:] System Prawa Procesowego Cywilnego. Postępowanie procesowe przed sądem pierwszej instancji. Ugoda sądowa. Zawieszenie i umorzenie postępowania. Ochrona interesu zbiorowego i grupowego, t. II, cz. 5, S. Cieślak (red.), Warszawa 2025, s. 605.

[2] P. Feliga, [w:] System Prawa Procesowego Cywilnego. Postępowanie procesowe przed sądem pierwszej instancji. Postępowanie odrębne w szczególnych kategoriach spraw, t. II, cz. 3, S. Cieślak (red.), Warszawa 2023, s. 417.

[3] Por. P. Feliga [w:] System…, op. cit., s. 418 i powołane tam wypowiedzi doktryny i orzecznictwa.

[4] Tak m.in. A. Laskowska-Hulisz [w:] System…, op. cit., s. 607.

[5] Zob. bliżej na ten temat I. Koper, D. Dończyk [w:] Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Tom II. Art. 367–505(39), T. Wiśniewski (red.), Warszawa 2021, s. 532–533 i powołane tam wypowiedzi doktryny i orzecznictwa.

[6] Tak też A. Laskowska-Hulisz [w:] System…, op. cit., s. 605.

[7] Postanowienie SN z dnia 7 marca 1968 r., III CRN 36/68, OSNC 1968/11/195, Lex nr 750.

[8] A. Laskowska-Hulisz [w:] System…, s. 700–702; M. Jaślikowski [w:] Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, P. Rylski, A. Olaś (red.), Legalis, Nb 11 do art. 178(1).

[9] Tak przykładowo postanowienie SN z dnia 18 stycznia 2018 r., I PK 18/17, OSNP 2018/10/137, Lex nr 2548908.

[10] W odróżnieniu od regulacji przewidzianej w art. 428 § 1 k.p.c. wniosek o podjęcie zawieszonego postępowania może złożyć zarówno powód, jak i pozwany.