Moc wiążąca orzeczenia sądu cywilnego w sprawach karnych

Wprowadzenie

W odniesieniu do sądów orzekających w postępowaniu karnym, zakres ich związania orzeczeniem wydanym w sprawie cywilnej wynika z przepisów Kodeksu postępowania cywilnego (zob. art. 365 § 2 k.p.c.[1]).

Stosownie do przepisu art. 8 § 1 k.p.k.[2], sąd karny rozstrzyga samodzielnie zagadnienia faktyczne i prawne oraz nie jest związany rozstrzygnięciem innego sądu lub organu. Z kolei z brzmienia § 2 tegoż przepisu wynika, że prawomocne rozstrzygnięcia sądu kształtujące prawo lub stosunek prawny są jednak wiążące.

Analizując przepis art. 365 § 2 k.p.c. w orzecznictwie podkreślono, że wyraża on nie tylko pozytywną funkcję prawomocności, ale jest także źródłem prejudycjalności, która występuje przede wszystkim w innej przedmiotowo sprawie niż rozstrzygnięta prawomocnym wyrokiem, jeżeli w sprawie tej występują te same strony co w sprawie rozstrzygniętej prawomocnym wyrokiem. Oznacza to związanie ustaleniami i ocenami prawnymi zawartymi w tym ostatnim rozstrzygnięciu, ale tylko w granicach podmiotowych prawomocności. Prawomocne orzeczenie ma więc znaczenie prejudycjalne, ale tylko w sprawie różnej przedmiotowo od rozstrzygniętej prawomocnym orzeczeniem, w której występują jednak te same strony, choćby występujące obecnie w odwrotnej konfiguracji procesowej, aniżeli to było we wcześniejszej sprawie. Wynikające z art. 365 § 1 k.p.c. związanie m.in. sądu orzekającego orzeczeniem wydanym także w innej sprawie należy zatem rozumieć jako wyłączenie możliwości kwestionowania w rozstrzyganej sprawie ustaleń i ocen prawnych zawartych w prawomocnym rozstrzygnięciu innej przedmiotowo sprawy, ale między tymi samymi stronami. Nie w każdej zatem sprawie prawomocne orzeczenie będzie miało znaczenie prejudycjalne, lecz tylko w sprawie różnej przedmiotowo od rozstrzygniętej prawomocnym orzeczeniem, w której występują jednak te same strony lub podmioty objęte z mocy ustawy rozszerzoną prawomocnością tego orzeczenia[3].

Wątpliwości może budzić to, w jakim zakresie sąd karny może samodzielnie rozstrzygać zagadnienia faktyczne i prawne.

Analiza zagadnienia

W doktrynie postępowania karnego przyjmuje się, że zgodnie z zasadą samodzielności jurysdykcyjnej, sąd karny suwerennie kształtuje zarówno faktyczną, jak i prawną podstawę każdego rozstrzygnięcia, co dotyczy zarówno rozstrzygnięcia o głównym przedmiocie procesu, tj. kwestii odpowiedzialności prawnej oskarżonego, jak i wszelkich rozstrzygnięć incydentalnych[4]. Omawiana zasada oznacza autonomię orzekania w przedmiocie procesu, albowiem sąd karny nie jest związany rozstrzygnięciem danej kwestii przez sąd cywilny lub organy administracyjne, za wyjątkiem związania prawomocnymi rozstrzygnięciami sądu kształtującymi prawo albo stosunek prawny[5]. Zasada ta jest jedną z najważniejszych zasad polskiej procedury karnej, z której wypływa dyrektywa nakładająca na sąd obowiązek przeprowadzenia samodzielnej oceny materiału dowodowego i wykluczająca możliwość poprzestania jedynie na odwołaniu się do wyników ustaleń innych organów bez poddania ich analizie czyniącej zadość wymogom określonym m.in. w art. 7 k.p.k.[6]

W postanowieniu SN z dnia 28 sierpnia 2016 r.[7] podkreślono, że zgodnie z art. 8 k.p.k., sąd karny rozstrzyga samodzielnie zagadnienia faktyczne i prawne oraz nie jest związany rozstrzygnięciem innego sądu lub organu. Prawomocne rozstrzygnięcia sądu kształtujące prawo lub stosunek prawny są jednak wiążące (art. 8 § 2 k.p.k.). Samodzielność jurysdykcyjna sądu karnego (art. 8 k.p.k.) czyni go niezależnym od ocen innych sądów w innych sprawach. Oczywiście sąd może brać pod uwagę informacje z innych postępowań i na ich podstawie, jako elementu materiału dowodowego, budować swoje przekonanie o sprawie. Pozostaje ono pod ochroną zasady swobodnej oceny dowodów, wyrażonej w art. 7 k.p.k., jeżeli ma podstawy w materiale dowodowym konkretnej sprawy, która ma znaczenie najdonioślejsze[8].

Z. Świda, w Glosie do wyroku SN z dnia 1 grudnia 1998 r. IV KKN 492/97, OSP 1999/7–8/150, wyraziła pogląd, że sąd karny nie może wprawdzie uchylić orzeczenia (zwłaszcza tworzącego określone prawa nabyte), ani uznać go za nieobowiązujące, jednakże ma prawo do oceny jego zasadności i uwzględnienia tej oceny przy orzekaniu sądu karnego. „Pomimo że k.p.k. z 1969 r. nie zawierał tej treści powszechnie uznawano, że zasada ta obowiązuje wobec uregulowania w art. 4 § 2 k.p.k. z 1969 r. wyjątków od tej zasady. Wyjątki te w tym samym zakresie przewiduje k.p.k. z 1997 r. Ustawa stanowi, że prawomocne rozstrzygnięcia sądu kształtujące prawo lub stosunek prawny są jednak wiążące (art. 8 § 2 k.p.k.). Te więc rozstrzygnięcia wiążą zawsze sąd karny. Stanowcze związanie w ustawie sądu karnego prawomocnym rozstrzygnięciem sądu o charakterze konstytutywnym (prawotwórczym), np. orzeczenie rozwodu, wyznacza zakres zakazu badania takich rozstrzygnięć przez sąd karny. Z przepisu art. 8 k.p.k. wynika natomiast jednoznacznie, że co do pozostałych wszelkich rozstrzygnięć taki zakaz generalnie nie istnieje. Jednakże nie oznacza to oczywiście nakazu badania, przez orzekający sąd karny rozstrzygnięć sądu o innym charakterze niż wymienione w art. 8 § 2 k.p.k., ani też nakazu badania rozstrzygnięć konstytutywnych lub deklaratoryjnych innych organów, np. decyzji administracyjnych”[9]. W ocenie tej autorki, sąd karny ma prawo do uznania w wypadku, kiedy w sprawie występuje rozstrzygnięcie innego sądu lub organu, które nie jest rozstrzygnięciem sądu kształtującym prawo lub stosunek prawny – czy należy badać to rozstrzygnięcie, czy też nie. „Istotny jest tu przede wszystkim przedmiot sprawy rozstrzyganej przez sąd karny. Uniezależnienie sądu karnego od rozstrzygnięć innych niż wymienione w art. 8 § 2 k.p.k. nie oznacza bowiem prawa tego sądu do wzruszania decyzji zawartych w rozstrzygnięciu sądu lub innego uprawnionego organu”[10].

Wydaje się jednak, że pogląd rozmywający stanowcze związanie sądu cywilnego orzeczeniem kształtującym prawo lub stosunek prawny jest zbyt daleko idące.

Jak bowiem trafnie podnosi się w judykaturze, „Zgodnie z art. 365 § 1 k.p.c. orzeczenie prawomocne wiąże nie tylko strony i sąd, który je wydał, lecz również inne sądy oraz inne organy państwowe i organy administracji publicznej, a w wypadkach w ustawie przewidzianych także inne osoby. Moc wiążąca statuowana w tym przepisie wyraża prawomocność materialną orzeczenia w aspekcie pozytywnym. Związanie podmiotów określonych w art. 365 § 1 k.p.c., w tym sądów, oznacza obowiązek respektowania zawartej w orzeczeniu sądu skonkretyzowanej, indywidualnej normy prawnej. Ma ono znaczenie prejudycjalne przy rozstrzyganiu spraw przez inne sądy, organy państwowe i inne organy administracji publicznej (wyjątek w tym zakresie dotyczy sądu karnego, który zgodnie z art. 8 § 2 k.p.k. związany jest jedynie prawomocnym rozstrzygnięciem sądu kształtującym prawo lub stosunek prawny). Związanie wyrokiem sądu cywilnego oznacza brak możliwości zignorowania zarówno ustaleń faktycznych stanowiących bezpośrednio podstawę rozstrzygnięcia, jak i podstawy prawnej. Nie jest dopuszczalne odmienne ustalenie zaistnienia, przebiegu i oceny istotnych dla danego stosunku prawnego zdarzeń faktycznych w kolejnych procesach sądowych między tymi samymi stronami, chociażby przedmiot tych spraw się różnił. Zakazane jest również prowadzenie postępowania dowodowego na okoliczności podważające ustalenia faktyczne zawarte w wiążącym orzeczeniu”[11].

Wnioski końcowe

Dla sądu orzekającego w sprawach karnych moc prejudycjalną mają wyłącznie „prawomocne rozstrzygnięcia sądu kształtujące prawo lub stosunek prawny”, czyli wyłącznie orzeczenia konstytutywne[12]. Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z dnia 23 sierpnia 2018 r.[13] trafnie podniósł, że moc wiążąca prawomocnego orzeczenia sądu cywilnego nie oznacza związania nim sądu orzekającego w innej sprawie, tak jak przewiduje to art. 11 k.p.c. w przypadku prawomocnego wyroku karnego[14].

Niemniej jednak, nie jest możliwe zignorowanie zarówno ustaleń faktycznych stanowiących bezpośrednio podstawę rozstrzygnięcia, jak i podstawy prawnej, a co za tym idzie, nie jest dopuszczalne np. odmienne ustalenie zaistnienia, przebiegu i oceny istotnych dla danego stosunku prawnego zdarzeń faktycznych.

[1] Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (t.j. Dz.U. z 2024 r., poz. 1568, 1841, z 2025 r., poz. 620); dalej: k.p.c.

[2] Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (t.j. Dz.U. z 2025 r., poz. 46, 304); dalej: k.p.k.

[3] Wyrok SN z dnia 22 listopada 2007 r. III CSK 141/07, Lex nr 621147.

[4] P. Hofmański, Samodzielność jurysdykcyjna sądu karnego, Katowice 1988, s. 85.

[5] J. Skorupka [w:] Kodeks postępowania karnego. Komentarz,J. Skorupka (red.), wyd. 6, Warszawa 2023, art. 8, Nb 1.

[6] A. Sakowicz [w:] Kodeks postępowania karnego. Komentarz, A. Sakowicz (red.), wyd. 10, Warszawa 2023, art. 8, Nb 1.

[7] IV KK 229/16, Legalis.

[8] Postanowienie SN z dnia 28 lipca 2016 r., IV KK 229/16, Legalis.

[9] Z. Świda, Glosa do wyroku SN z dnia 1 grudnia 1998 r., IV KKN 492/97, OSP 1999/7–8/150, Lex.

[10] Ibidem.

[11] Wyrok SA w Rzeszowie z dnia 16 maja 2019 r., I AGa 132/18, Legalis nr 2848412.

[12] P. Telenga [w:] Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz aktualizowany, t. I, Art. 1–729, A. Jakubecki (red.), Lex/el. 2019, art. 365, Nb 4.

[13] V ACa 758/17, Lex nr 2586139.

[14] Wyrok SA w Warszawie z dnia 23 sierpnia 2018 r., V ACa 758/17, Lex nr 2586139.