Dokumentowanie czynności wysłuchania małoletnich

Projekt z dnia 7 lutego 2023 roku Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości w sprawie sposobu przygotowania i przeprowadzenia wysłuchania dziecka oraz warunków, jakim mają odpowiadać pomieszczenia przeznaczone do przeprowadzania takich wysłuchań[1], w treści § 10 przewidywał, że z wysłuchania czynności sędzia sporządza notatkę, którą przechowuje się w zaklejonej kopercie w aktach sprawy. Można domniemywać, że celem takiego uregulowania było zapewnienie dziecku komfortu przy wykonywaniu tej czynności, tzn. umożliwienie mu wypowiadania się spontanicznie, bez konieczności uwzględnienia tego, jak jego wypowiedzi mogą zostać odebrane przez rodziców. Niestety, projektodawca nie uzasadnił w ogóle tej regulacji. W ostatecznym kształcie Rozporządzenia, które weszło w życie w dniu 15 lutego 2024 roku, przepis ten został pominięty. Oznacza to zatem, że do dokumentowania czynności wysłuchania małoletnich ma zastosowanie art. 216(2) § 3 zd. 1 k.p.c., który stanowi, że z przebiegu wysłuchania dziecka sporządza się notatkę urzędową. Problematyka tego zagadnienia jest zdaniem autorki niniejszego artykułu istotna, ponieważ sposób dokumentowania tej czynności przez sędziów jest różny, nie tylko w skali kraju, ale także w poszczególnych okręgach sądowych.

Projektowany przepis Rozporządzenia, przewidujący przechowywanie notatki z wysłuchania dziecka w zaklejonej kopercie, był komentowany w opiniach Stowarzyszenia Absolwentów i Aplikantów KSSiP VOTUM oraz Stowarzyszenia Sędziów Rodzinnych w Polsce. Z opinii pierwszego Stowarzyszenia wynikało, że, co do zasady, notatki urzędowe z czynności wysłuchania małoletnich powinny być jawne dla stron, a ich utajnienie można byłoby ograniczyć wyłącznie do tych przypadków, w których zawierają one cytowane lub parafrazowane wypowiedzi dzieci, a ponadto wysłuchiwani oświadczą, że nie chcą, aby rodzice zapoznawali się z treścią ich słów[2]. Z kolei z opinii Stowarzyszenia Sędziów Rodzinnych w Polsce wynikało, że projektodawca nie napisał, czy wobec takich uregulowań notatka miałaby być tajna dla stron. Jeśli tak, to jest to sprzeczne z przepisami procedury cywilnej. Natomiast, jeżeli jednak ustawodawca planował wprowadzenie tego rozwiązania, to należało doprecyzować, kto miałby prawo do otwarcia koperty, zapoznania się z treścią notatki i wyrażenia zgody na wykonanie tych czynności. W opinii tej podkreślono ponadto, że projekt Rozporządzenia nie wskazywał, co miałaby zawierać notatka, a czego nie zawierać; nie wyjaśniono także, czy w sytuacji, gdy dziecko oświadcza, że nie chce, aby rodzice zapoznawali się z jakąś częścią jego twierdzeń, to czy informacje te powinny być w notatce pominięte. Konkludując, sędziowie zrzeszeni w Stowarzyszeniu Sędziów Rodzinnych w Polsce podnieśli, że brak uregulowań odnoszących się do wskazanych zagadnień nadal będzie powodował rozbieżne praktyki w skali kraju, a co za tym idzie, zastrzeżenia rodziców i pełnomocników[3]. Niestety, ustawodawca nie ustosunkował się do wątpliwości zgłaszanych przez oba Stowarzyszenia.

Przepisy procedury cywilnej nie regulują tego, co ma być wskazane w notatce urzędowej z wysłuchania małoletniego. M. Cieśliński postuluje, aby notatka ta była szczegółowa, z uwagi na konieczność zapewnienia kontroli apelacyjnej oraz prawa uczestników do zapoznania się z informacjami przekazanymi przez dziecko[4]. Stanowisko to pozostaje jednak w sprzeczności z postulatami środowiska psychologicznego. Fundacja Dajemy Dzieciom Siłę przygotowała poradnik zawierający wskazówki dotyczące optymalnej organizacji wysłuchania dziecka[5]. Zawiera on także informacje odnoszące się do dokumentowania tej czynności. W treści poradnika wskazano, że notatka z wysłuchania dziecka powinna zawierać: datę i godzinę przeprowadzenia czynności, warunki wysłuchania, wnioski z rozmowy, które nie odnoszą się do szczegółów wypowiedzi dziecka, mogących uwikłać je w konflikt stron/uczestników postępowania. Natomiast po zakończeniu czynności wysłuchania wnioski z rozmowy należy przekazać stronom/uczestnikom na posiedzeniu sądu.

Należy pamiętać, że zgodnie z art. 9 § 1 k.p.c. rozpoznawanie spraw odbywa się jawnie, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej. Strony i uczestnicy postępowania mają prawo przeglądać akta sprawy i otrzymywać odpisy, kopie lub wyciągi z tych akt. W przepisie tym nie zawarto żadnych wyłączeń – np. w zakresie notatki urzędowej z wysłuchania małoletnich. Oznacza to zatem, że zgodnie z przepisami procedury, każda strona ma dostęp do akt sprawy, w tym do omawianej notatki. Powstaje jednak pytanie, czy w każdej sytuacji jest to zgodne z dobrem małoletniego dziecka. Pewnym rozwiązaniem może być uprzedzenie dziecka o tym, że z treściami przekazanymi przez nie w toku wysłuchania, będą mogli zapoznać się jego rodzice[6]. Małoletniemu można także wskazać, że ma prawo powiedzieć sędziemu, których rzeczy nie zamieszczać w notatce urzędowej. Nie jest to rozwiązanie optymalne, ale zgodne z przepisami prawa.

Zdaniem autorki niniejszego artykułu rację ma M. Cieśliński, gdy twierdzi, że szczegółowa notatka urzędowa jest rozwiązaniem pożądanym, ponieważ zapewnia małoletniemu realną podmiotowość w sprawie i wyrażenie swojego stanowiska. Należy jednak przyznać również rację psychologom, gdy podnoszą, że treści przekazywane przez dziecko w toku wysłuchania mogą być następnie przyczyną obarczania go przez rodziców odpowiedzialnością za wynik sprawy. Podkreślić bowiem trzeba, że nawet w sytuacji sporządzenia krótkiej notatki, wyłącznie z wnioskami z rozmowy z małoletnim, zdarzają się rodzice, którzy mają pretensje do dziecka za to, co powiedział sędziemu. Jest to wysoce niepożądana sytuacja, niemniej dotyczy sfery będącej poza możliwością wpływu sędziego i ustawodawcy, tj. dojrzałości emocjonalnej i wrażliwości innych ludzi.

Remedium na ten problem mogłoby być wprowadzenie instytucji dwóch rodzajów notatki urzędowej. Pierwsza z nich, zawierająca wyłącznie wnioski z wysłuchania dziecka, bez zamieszczania w niej słów małoletniego, byłaby dostępna dla stron postępowania. Druga z kolei, w której mogłyby znaleźć się dosłowne słowa dziecka, jego życzenia i twierdzenia, mogłaby być dostępna wyłącznie dla biegłych z Okręgowego Zespołu Sądowych Specjalistów oraz dla sądu odwoławczego. Wprowadzenie jednak takich regulacji wykracza zdecydowanie poza materię rozporządzenia i powinno zostać zamieszczone w ustawie, czyli w Kodeksie postępowania cywilnego. Nadal pozostałyby oczywiście wątpliwości co do zgodności takich zapisów z treścią art. 9 § 1 zd. 2 k.p.c. (niemniej on również mógłby zostać w tym zakresie znowelizowany), jednak przede wszystkim pamiętać trzeba o przepisach rangi konstytucyjnej (np. art. 45 Konstytucji). Wyłączenie jawności jednego z dokumentów znajdującego się w aktach sprawy, czyli potencjalnej notatki urzędowej zawierającej szczegółowe informacje przekazane przez małoletniego w toku wysłuchania, mogłoby zostać uznane za sprzeczne z Konstytucją, chociaż zdaniem autorki nie jest to przesądzone. Warto podkreślić bowiem, że drogowskazem wszystkich postępowań opiekuńczych jest dobro dziecka, a to z reguły wymaga podejmowania rozważnych i przemyślanych decyzji.

Podsumowując należy stwierdzić, że ustawodawca sporządzając projekt Rozporządzenia dostrzegł kłopot z dokumentowaniem czynności wysłuchania małoletniego przed sądem. Znając z pewnością sytuacje, w których dzieci były obarczane przez rodziców odpowiedzialnością za to, co powiedziały sędziemu, w projekcie zdecydował się na utajnienie notatki urzędowej (przechowywanie jej w zaklejonej kopercie w aktach sprawy). Zdaniem autorki niniejszego artykułu taki był cel tej regulacji (chociaż w uzasadnieniu o tym nie napisano). Niemniej po zgłoszeniu szeregu wątpliwości przez stowarzyszenia sędziowskie, ustawodawca nie ustosunkował się do nich, a zdecydował się na wykreślenie tego zapisu, sankcjonując w ten sposób trwanie nadal bardzo rozbieżnej praktyki w zakresie dokumentowania czynności wysłuchania małoletniego. W ocenie autorki nie jest to pożądane rozwiązanie i warto byłoby ponownie pochylić się nad doprecyzowaniem tej kwestii, ale w akcie prawnym o randze ustawy, a nie rozporządzenia. Skoro słuszne założenia ustawodawcy co do nadania podmiotowości dzieciom w toku postępowania przed sądem mają być rzeczywiście realizowane, warto wprowadzić takie zapisy, które ujednolicą praktykę w skali całego kraju i przestaną być kolejnym elementem spornym pomiędzy stronami postępowań opiekuńczych.

[1] Dalej: Rozporządzenie

[2] Zob. https://legislacja.rcl.gov.pl/docs//517/12382106/13038346/13038349/dokument657931.pdf

[3]    Zob. https://legislacja.rcl.gov.pl/docs//517/12382106/13038346/13038349/dokument672837.pdf

[4]             Zob. M. Cieśliński, Komentarz do art. 216 (2) k.p.c. [w:] Komentarz do kodeksu postępowania cywilnego, P. Rylski (red. nacz.), część III, A. Olaś (red. części), Warszawa 2024, wyd. 3, Legalis.

[5]    Zob. https://edukacja.fdds.pl/course/view.php?id=390

[6]    Zob. Wzory informacji dla małoletniego przed podjęciem wysłuchania, przygotowane przez  Stowarzyszenie Sędziów Rodzinnych w Polsce oraz Stowarzyszenie Sędziów Polskich Iustitia: https://www.sssrwp.pl/aktualnosci.php?art=445&start=0&irek=62