Kilka uwag na tle stosowania w praktyce sądowej art. 434 k.p.c.

Zgodnie z art. 434 k.p.c. sąd może zarządzić przeprowadzenie przez wyznaczoną osobę wywiadu środowiskowego w celu ustalenia warunków, w których żyją i wychowują się dzieci stron. Przywołany in extenso przepis wywołuje w doktrynie i orzecznictwie wiele wątpliwości. Kontrowersje dotyczą już samego charakteru prawnego wywiadu środowiskowego. Według niektórych przedstawicieli doktryny wywiadu środowiskowego nie można zaliczyć do środków dowodowych. Z kolei inni autorzy przyjmują, że wywiad środowiskowy powinien być kwalifikowany jako środek dowodowy[1]. W Kodeksie postępowania cywilnego nie zawarto bowiem zamkniętego katalogu środków dowodowych, dlatego dopuszczalne jest skorzystanie z każdego źródła informacji o faktach istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy, jeśli tylko nie jest to sprzeczne z przepisami. Z tych powodów wywiad środowiskowy zaliczany jest przez tę grupę autorów do innych środków dowodowych, o których stanowi art. 309 k.p.c. Jako inny środek dowodowy wywiad środowiskowy jest – zdaniem P. Feligi – dokumentem[2], który swoim charakterem prawnym zbliżony jest do dowodu z dokumentu prywatnego[3]. W ocenie tego autora moc dowodowa wywiadu środowiskowego jest taka sama jak dowodu z dokumentu prywatnego. Wywiad środowiskowy stanowi „dowód tego, że osoba, która go podpisała, złożyła oświadczenie zawarte w dokumencie odnośnie do warunków, w których żyją i wychowują się dzieci stron. Tym samym wywiad środowiskowy jest jednym ze środków dowodowych w postępowaniu dowodowym, lecz nie wyczerpuje postępowania dowodowego w zakresie ustalenia warunków, w których żyją i wychowują się dzieci stron. Fakty stwierdzone w wywiadzie środowiskowym mogą zostać udowodnione innymi środkami dowodowymi, zaś osoba wyznaczona przez sąd, która sporządziła wywiad środowiskowy, może zostać przesłuchana w charakterze świadka. Zakres okoliczności, na które może zeznawać taka osoba, ograniczony jest jednak celem, w jakim został sporządzony wywiad środowiskowy[4]”.

Użycie sformułowania „sąd może zarządzić przeprowadzenie wywiadu środowiskowego” oznacza, że ustawodawca nie nakłada na organ procesowy obowiązku przeprowadzenia tego wywiadu w każdej sprawie małżeńskiej[5]. Jak wynika z literalnej wykładni komentowanego przepisu celem wywiadu środowiskowego może być wyłącznie ustalenie warunków, w których żyją i wychowują się dzieci stron. Przedmiotem wywiadu nie mogą być natomiast inne kwestie niezbędne dla rozstrzygnięcia sprawy. Przyjęty przez ustawodawcę wąski zakres ustaleń, dokonywanych w ramach wywiadu środowiskowego, nie wydaje się uzasadniony. Warto zauważyć, że niektórzy autorzy, przywiązując dużą wagę do korzystania przez sąd z wywiadu środowiskowego, idą jeszcze dalej i postulują wprowadzenie obligatoryjności w zakresie przeprowadzenia tego dowodu[6].

Decyzja sądu o zarządzeniu przeprowadzenia wywiadu środowiskowego przybiera postać postanowienia. W postanowieniu tym należy precyzyjnie określić cel przeprowadzenia wywiadu środowiskowego oraz oznaczyć osobę, która wywiad ten ma przeprowadzić. Uzasadnione względami usprawnienia postępowania jest ponadto określenie terminu, w jakim wywiad środowiskowy powinien być przeprowadzony oraz terminu sporządzenia sprawozdania z tego wywiadu. Postanowienie o zarządzeniu przeprowadzenia wywiadu środowiskowego nie podlega zaskarżeniu.

Jak wynika expressis verbis z art. 434 k.p.c. wywiad środowiskowy przeprowadza osoba wyznaczona przez sąd. W praktyce sądowej wyznaczenie tej osoby przez podanie jej imienia i nazwiska ma miejsce niezwykle rzadko. Do przeprowadzenia wywiadu środowiskowego wyznacza się najczęściej kuratora sądowego, choć obowiązek ten nie wynika wprost z treści komentowanego przepisu[7]. Zgodnie z art. 147 § 2 ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. – Prawo o ustroju sądów powszechnych[8] w sądach działają kuratorzy sądowi (kuratorzy rodzinni i kuratorzy dla dorosłych), którzy stanowią służbę kuratorską i wykonują czynności o charakterze wychowawczo-resocjalizacyjnym i profilaktycznym oraz inne czynności określone w przepisach szczególnych. Stosownie do art. 154 § 1–2 ww. ustawy kuratorzy sądowi pełnią swoje czynności zawodowo (kuratorzy zawodowi) albo społecznie (kuratorzy społeczni). Zasady organizacji służby kuratorskiej i wykonywania obowiązków przez kuratorów sądowych oraz status kuratorów sądowych określa odrębna ustawa. W myśl art. 11 ust. 2 ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. o kuratorach sądowych[9], zawodowy kurator sądowy obowiązany jest do przeprowadzania na zlecenie sądu lub sędziego wywiadów środowiskowych[10]. Wywiad środowiskowy może też sporządzić kurator społeczny[11], o którym mowa w art. 2 ustawy. Stosownie do przywołanego artykułu kuratorami sądowymi są: 1) zawodowi kuratorzy sądowi oraz 2) społeczni kuratorzy sądowi. Kuratorzy sądowi wykonujący orzeczenia w sprawach karnych są kuratorami dla dorosłych, a wykonujący orzeczenia w sprawach rodzinnych i nieletnich są kuratorami rodzinnymi.

Na zakończenie warto dodać, że przeprowadzony przez kuratora sądowego wywiad środowiskowy powinien spełniać wymagania określone w rozporządzeniach Ministra Sprawiedliwości z dnia 12 czerwca 2003 r. w sprawie szczegółowego sposobu wykonywania uprawnień i obowiązków kuratorów[12] oraz z dnia 11 czerwca 2003 r. w sprawie regulaminu czynności w zakresie przeprowadzania wywiadu środowiskowego oraz wzoru kwestionariusza tego wywiadu[13]. Zgodnie z § 7 pierwszego z przywołanych rozporządzeń po przeprowadzeniu wywiadu kurator rodzinny:

1) sporządza pisemne sprawozdanie z wywiadu zawierające: a) imię i nazwisko osoby przeprowadzającej wywiad, b) opis wykonywanych czynności i stwierdzonych okoliczności wynikających z zarządzenia o przeprowadzeniu wywiadu, c) datę przeprowadzenia wywiadu, d) podpis osoby przeprowadzającej wywiad;

2) składa sprawozdanie z wywiadu w terminie 14 dni od otrzymania zarządzenia o jego przeprowadzeniu, chyba że w zarządzeniu wyznaczony został inny termin;

3) uzupełnia wywiad na polecenie sądu.

[1] Za wielu K. Knoppek [w:] System Prawa Procesowego Cywilnego. Postępowanie procesowe przed sądem pierwszej instancji, t. II, cz. 2, T. Wiśniewski (red.), Warszawa 2016, s. 535.

[2] P. Feliga [w:] System prawa procesowego cywilnego. Postępowanie procesowe przed sądem pierwszej instancji. Postępowanie. Odrębne w szczególnych kategoriach spraw, t. II cz. 3, S. Cieślak (red.), Warszawa 2023, s. 400. Jak się wydaje, przywołany autor utożsamia wywiad środowiskowy ze sprawozdaniem z tego wywiadu. Wypada jednak zauważyć, że w myśl § 7 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 12 czerwca 2003 r. w sprawie szczegółowego sposobu wykonywania uprawnień i obowiązków kuratorów (t.j. Dz.U. z 2023 r., poz. 989) po przeprowadzeniu wywiadu środowiskowego kurator sądowy sporządza sprawozdanie z wywiadu. Dopiero to sprawozdanie przybiera formę pisemną i podlega ocenie sądu, który zarządził przeprowadzenie wywiadu środowiskowego. Przeprowadzenie wywiadu środowiskowego polega zatem w istocie na dwóch odrębnych czynnościach: 1) przeprowadzeniu wywiadu sensu stricte, polegającego na rozmowie z jedną lub kilkoma osobami albo podjęciu innych czynności o charakterze faktycznym; 2) sporządzeniu pisemnego sprawozdania z podjętych czynności wymienionych w punkcie 1.

[3] Stanowisko, że także sprawozdanie z wywiadu środowiskowego sporządzone przez kuratora sądowego, działającego na zlecenie sądu, ma charakter wyłącznie dokumentu prywatnego może, jak się wydaje, budzić wątpliwości.

[4] P. Feliga, op. cit., s. 400.

[5] Zob. bliżej K. Ziemianin, Wywiad środowiskowy w postępowaniu odrębnym w sprawach małżeńskich [w:] Wokół problematyki małżeństwa w aspekcie materialnym i procesowym, J.M. Łukasiewicz, A.M. Arkuszewska, A. Kościółek (red.), Toruń 2017, s. 420 i n.

[6] Tak np. W. Stojanowska, Rozwód a dobro dziecka, Warszawa 1979, s. 125–126.

[7] Odmiennie zob. art. 561(1) i 565(1) k.p.c., w których ustawodawca wyraźnie zastrzegł, że sąd może zarządzić przeprowadzenie wywiadu środowiskowego przez kuratora sądowego.

[8] T.j. Dz.U. z 2024 r., poz. 334.

[9] T.j. Dz.U. z 2023 r., poz. 1095.

[10] Nie można tracić z pola widzenia, że wywiady środowiskowe są przeprowadzane również na potrzeby postępowania karnego (zob. art. 214 k.p.k.). Z § 1 wskazanego artykułu wynika jednak, że sąd, a w postępowaniu przygotowawczym prokurator, mogą, a w pewnych wypadkach są zobowiązani (art. 214 § 2 k.p.k.) zlecić przeprowadzenie wywiadu środowiskowego przez kuratora sądowego lub inny podmiot uprawniony na podstawie odrębnych przepisów, a w szczególnie uzasadnionych wypadkach przez Policję. Przeprowadzenie wywiadu środowiskowego regulują także przepisy innych ustaw; zob. np. art. 62 i n. ustawy z dnia 9 czerwca 2022 r. o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich; t.j. Dz.U. z 2024 r., poz. 978).

[11] Wynika to implicite z art. 91 pkt. 2 ustawy o kuratorach sądowych, w którym wprost wskazano, że kuratorowi społecznemu przysługuje ryczałt za przeprowadzenie wywiadu środowiskowego w sprawach o unieważnienie małżeństwa, ustalenie istnienia lub nieistnienia małżeństwa, rozwód, separację.

[12] T.j. Dz.U. z 2014 r., poz. 989.

[13] Dz.U. Nr 108, poz. 1018.