Powaga rzeczy osądzonej postanowień merytorycznych w postępowaniu nieprocesowym

Pojęcie powagi rzeczy osądzonej

Pojęcie powagi rzeczy osądzonej stanowi przedmiot dysputy w doktrynie postępowania cywilnego. Nie wchodząc zbytnio w szczegóły tego zagadnienia warto przytoczyć niezwykle trafny pogląd na res iudicata wypowiedziany przez Ż. Stalewa. W ocenie tego autora powaga rzeczy osądzonej jest najbardziej charakterystycznym i ważnym skutkiem prawnym aktu sądowego, a więc ukoronowaniem procesu cywilnego[1]. W jego ocenie: „Ten nowy i harmonijny stan stosunków stron jest stanem pokoju prawnego. Stworzenie w stosunkach między stronami stanu pokoju prawnego zamiast istniejącego przed procesem stanu sporu prawnego, oto bezpośredni cel postępowania spornego, jego bezpośrednie przeznaczenie prawne i społeczne. Cel ten osiąga się za pomocą powagi rzeczy osądzonej. Przecież chory idzie do szpitala po to, aby wyjść z niego zdrowym, a nie po to, aby stwierdzono, że jest wyleczony, jeżeli zechce dać się zbadać powtórnie, ani też po to, aby już nie mógł być przyjęty do szpitala, ponieważ jest zdrów. Tak samo i prawo sporne wchodzi do procesu, aby wrócić stamtąd do życia w stosunkach materialnoprawnych jako bezsporne i wskutek tego nadające się do wykonywania swej funkcji społecznej. Nie wchodzi ono do procesu tylko po to, aby zostać uznane za bezsporne przy następnym procesie, ani też tylko po to, aby być przeszkodą do ponownego procesu co do bezspornego prawa. Uważając za cel powagi rzeczy osądzonej jedynie uniemożliwienie wydawania sprzecznych orzeczeń i uznając za jej adresata jedynie sąd w hipotezie ponownego procesu, teorie procesualne izolują proces od prawa materialnego, zamykają go w sobie, robią z niego cel sam dla siebie. Zamiast być formą życia prawa materialnego, proces staje się z punktu widzenia teorii procesualnych formą dla samego siebie”[2]. Ż. Stalew uważał res iudicata za środek ochrony prawnej albo jako sankcję, w każdej sprawie cywilnej; wynik sprawy wpływa jedynie na ustalenie, wobec której ze stron powaga rzeczy osądzonej działa jako ochrona prawna, a wobec której – jako sankcja[3].

Powaga rzeczy osądzonej jest to więc – najogólniej mówiąc – stan prawny stworzony przez prawomocne orzeczenie sądowe, który powoduje, że niedopuszczalne jest ponowne prowadzenie procesu co do tego samego roszczenia (ne bis in idem)[4].

Orzeczenia w postępowaniu nieprocesowym

Orzeczenia stanowią czynności procesowe sądu, przy czym w trybie nieprocesowym możemy wyróżnić orzeczenia merytoryczne, rozstrzygające sprawę co do istoty, jak również orzeczenia formalne[5].

Stosownie do przepisu art. 516 k.p.c.[6], orzeczenia sądu w postępowaniu nieprocesowym zapadają w formie postanowień, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej. W związku z tym zgodnie przyjmuje się, że w tym trybie postępowania postanowieniami sąd rozstrzyga sprawy merytorycznie, jak i – podobnie jak w postępowaniu procesowym – kwestie formalne. Poza postanowieniami w trybie postępowania nieprocesowego są wydawane orzeczenia w postaci wpisów (art. 626(8) k.p.c.) oraz uchwał.

W piśmiennictwie wskazuje się, że „Znaczenie orzeczeń merytorycznych, które odpowiadają wyrokom wydawanym w trybie procesowym, jest najistotniejsze. Postępowanie cywilne bowiem, w tym postępowanie nieprocesowe, nie jest celem samym w sobie. Jest ono prowadzone w konkretnym celu, którym jest zapewnienie ochrony prawnej podmiotom o to się zwracającym lub bliżej nieoznaczonym. Cel ten, co do zasady, jest realizowany przez wydanie orzeczenia. W ten sposób dochodzi do powstania normy indywidualno-konkretnej. Drugim, wyjątkowym sposobem zakończenia postępowania jest zachowanie sądu nieprzybierające formy orzeczenia”[7].

W judykaturze za orzeczenia co do istoty sprawy uznaje się wydawane w postępowaniu nieprocesowym postanowienia o charakterze merytorycznym, które rozstrzygają kwestie materialnoprawne, przy czym na ogół wskazuje się, że wyróżnikiem takich postanowień jest właściwe dla nich podłoże materialnoprawne, umożliwiające rozstrzygnięcie o żądaniu będącym przedmiotem postępowania. „Słusznie Sąd Wojewódzki podkreślił związek omawianego zagadnienia z prawidłową odpowiedzią na pytanie, czy postanowienie o przyznaniu opiekunowi wynagrodzenia jest postanowieniem co do istoty sprawy, gdyż tylko w takim wypadku podlegałoby ono zaskarżeniu rewizją (art. 518 k.p.c.). W piśmiennictwie prawniczym wypowiedziano pogląd, że w postępowaniu nieprocesowym za postanowienie orzekające co do istoty sprawy może być uznane tylko takie orzeczenie, które rozstrzyga sprawę merytorycznie, podobnie jak w postępowaniu procesowym jest nim orzeczenie <rozstrzygające stanowczo stosunek sporny> (art. 316 § 1 k.p.c.)[8]. – Postanowienia rozstrzygające incydentalne zagadnienia, które wynikają przy sposobności rozpoznawania toczącej się sprawy, jak np. wynagrodzenie opiekuna w sprawie opiekuńczej, nie dotyczą istoty tej sprawy i dlatego nie przysługuje od nich rewizja. Gdy zaś Kodeks postępowania cywilnego przewiduje, że postanowienia takie podlegają zaskarżeniu, to oznacza to, iż przysługuje na nie zażalenie. Jest bowiem jedynie kwestią techniki legislacyjnej, czy ustawodawca posłuży się expressis verbis nazwą <zażalenie>, czy też, nie określając nazwy środka odwoławczego, środek taki dopuści, tak jak to uczynił w art. 597 k.p.c. Wybór każdej z tych metod jest równoznaczny ze wskazaniem zażalenia jako właściwego rodzaju środka odwoławczego w rozumieniu art. 518 zd. 2 k.p.c.[9]”.

Jak zauważa K. Markiewicz, orzeczenie merytoryczne jest skonstruowaną przez system prawny czynnością konwencjonalną sądu lub innego podmiotu, któremu przyznano kompetencję, za pomocą której dochodzi do rozstrzygnięcia kwestii materialnej będącej przedmiotem postępowania lub subpostępowania nieprocesowego w sposób i przy spełnieniu przesłanek przewidzianych prawem procesowym i która wywołuje skutki procesowe, w tym także w prawie materialnym, przy czym na gruncie postępowania nieprocesowego w jednym postępowaniu może być wydawanych kilka orzeczeń merytorycznych (np. sprawy rodzinne i opiekuńcze, sprawy depozytowe itp.)[10].

Warunkowa powaga rzeczy osądzonej

Zakres powagi rzeczy osądzonej należy odnosić do orzeczeń merytorycznych – co do istoty sprawy, a zatem do wydawanych w postępowaniu procesowym wyroków (oraz nakazów zapłaty) i postanowień co do istoty sprawy zapadłych w postępowaniu nieprocesowym[11]. Res iudicata nie odnosi się natomiast do orzeczeń o charakterze niemerytorycznym[12].

Na mocy odesłania z art. 13 § 2 k.p.c., do wszystkich orzeczeń w postępowaniu nieprocesowym odpowiednie zastosowanie znajdą m.in. przepisy procesowe o prawomocności formalnej (art. 363 i 364) oraz res iudicata (art. 366). Problematyczne w aspekcie res iudicata może być jednak brzmienie art. 523 k.p.c. Przywołany przepis określa, że prawomocne postanowienie orzekające co do istoty sprawy nie może być zmienione ani uchylone, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej. Jednakże prawomocne postanowienie oddalające wniosek sąd może zmienić w razie zmiany okoliczności sprawy.

Ustawodawca zatem, wyrażając zasadę, że prawomocne (formalnie) postanowienie orzekające co do istoty sprawy nie jest wzruszalne, przewiduje od tej zasady dwa wyjątki. Pierwszy wyjątek wskazuje, że orzeczenia te mogą być zmienione lub uchylone, jeżeli dopuszczają to przepisy szczególne (np. przepisy dotyczące postanowień orzekających uznanie za zmarłego lub stwierdzenie zgonu; postanowień o stwierdzeniu nabycia spadku). Jednocześnie, według dominującego w piśmiennictwie poglądu, dotyczy to wyłącznie postanowień o treści pozytywnej[13]. Drugi wyjątek dotyczy opisanego w art. 523 zd. drugie k.p.c. każdego postanowienia o treści negatywnej oddalającego wniosek, które sąd może zmienić (ale nie uchylić) w razie późniejszej zmiany okoliczności faktycznych sprawy w stosunku do okoliczności istniejących w dacie wydania orzeczenia[14]. „Dopóki sąd nie orzeknie o uchyleniu lub zmianie wydanych orzeczeń, wywołują one, tak jak każde orzeczenie prawomocne formalnie, skutki prawne, w tym skutki w postaci mocy prejudycjalnej (art. 365 w zw. z art. 13 § 2) oraz powagi rzeczy osądzonej (art. 366 w zw. z art. 13 § 2). Uwaga ta dotyczy zarówno orzeczeń pozytywnych, jak i negatywnych, przy czym w tym ostatnim przypadku wydaje się, że ustawodawca nawet w pewien sposób rozszerzył zakres powagi rzeczy osądzonej. Stwierdzenie to znajduje uzasadnienie w tym, że w procesie zmiana okoliczności faktycznych zawsze prowadzi do wygaśnięcia powagi rzeczy osądzonej (zob. uwagi do art. 366), tak więc dopuszczalne jest wytoczenie nowego powództwa. Tymczasem treść art. 523 zd. drugie prowadzi do wniosku, że dopuszczalny jest wyłącznie wniosek o zmianę postanowienia o treści negatywnej[15], nie zaś wniosek o wszczęcie nowego postępowania (sąd powinien go odrzucić na podstawie art. 199 § 1 pkt 2 w zw. z art. 13 § 2[16])”[17].

W postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 21 sierpnia 2008 r.[18]  wskazano, że: „Z treści art. 523 k.p.c. wynika, że w postępowaniu nieprocesowym kształtuje się w sposób specyficzny obowiązywanie zasady powagi rzeczy osądzonej. Dotyczy to zwłaszcza prawomocnych postanowień oddalających wniosek, które mogą zostać zmienione <w razie zmiany okoliczności sprawy>. Prawomocne oddalenie wniosku o stwierdzenie zasiedzenia nieruchomości nie stoi na przeszkodzie – w wypadku zmiany okoliczności – wniesieniu ponownego wniosku w tym przedmiocie. Pod pojęciem <okoliczności sprawy>, należy rozumieć stan faktyczny decydujący o oddaleniu wniosku, co łączy się z zagadnieniem tzw. prekluzji materiału dowodowego. Najogólniej rzecz ujmując polega ona na tym, że z chwilą uprawomocnienia się postanowienia rozstrzygającego meritum sprawy, ulega prekluzji materiał dowodowy, stanowiący podstawę faktyczną zapadłego orzeczenia. Wymaga podkreślenia, że prekluzja dotyczy tylko tych okoliczności faktycznych, które były podstawą zastosowania przez sąd normy materialnoprawnej, decydującej o oddaleniu wniosku, natomiast nie podlegają jej pozostałe dowody i twierdzenia, które dla rozstrzygnięcia sprawy nie miały znaczenia”. Z kolei w postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 16 grudnia 2015 r.[19] przyjęto, że „Postanowienia, co do istoty sprawy wydane w postępowaniu nieprocesowym mają powagę rzeczy osądzonej w tym zakresie, który stanowił przedmiot rozstrzygnięcia, a ponadto między wszystkimi uczestnikami. Jednakże, zgodnie z art. 523 zd. drugie k.p.c., postanowienia oddalające żądanie (tekst jednolity: postanowienie negatywne) sąd może zmienić, jeżeli dojdzie do zmiany okoliczności sprawy. Przez pojęcie „okoliczności sprawy” należy rozumieć stan faktyczny decydujący o oddaleniu wniosku, a nie jego ocenę prawną. W postępowaniu zmierzającym do zmiany prawomocnego postanowienia oddalającego wniosek, wnioskodawca powinien wykazać zmianę okoliczności sprawy, a sąd zobowiązany jest ustalić, czy zmiana okoliczności rzeczywiście nastąpiła, po czym rozstrzyga, czy dokonane ustalenia uzasadniają ingerencję w stabilność prawomocnego orzeczenia”.

W świetle powyższego uznać należy, że w odniesieniu do postanowień co do istoty sprawy wydawanych w postępowaniu nieprocesowym mamy do czynienia z „warunkową powagą rzeczy osądzonej” albowiem występuje ona pod warunkiem, że nie nastąpi zmiana okoliczności sprawy[20].

[1] Ż. Stalew, Istota powagi rzeczy osądzonej w procesie cywilnym, RPEiS 1960/4, s. 91.

[2] Ibidem, s. 96.

[3] Ibidem, s. 106.

[4] P. Cioch, Odpowiedzialność Skarbu Państwa z tytułu niesłusznego skazania, Warszawa 2007, rozdz. 3, podrozdz. 2.2.

[5] K. Gajda-Roszczynialska [w:] P. Rylski, M. Walasik, System Prawa Procesowego Cywilnego, t. IV, cz. II. Postępowanie nieprocesowe. Postępowania z zakresu prawa osobowego, rodzinnego i rzeczowego, Warszawa 2023, Nb 315.

[6] Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (t.j. Dz.U. z 2024 r., poz. 1568; dalej: k.p.c.

[7] K. Markiewicz [w:] T. Ereciński, K. Lubiński, System Prawa Procesowego Cywilnego, t. IV, cz. I. Postępowanie nieprocesowe, vol. 2, Warszawa 2021, rozdz. 14, Nb 2.

[8] Por. B. Dobrzański w pracy zbiorowej Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, Wydawnictwo Prawnicze 1969, t. I, s. 781–782.

[9] Uzasadnienie uchwały SN z dnia 8 maja 1975 r., III CZP 26/75, OSNC 1976/2/31. Nieco inaczej Uchwała SN z dnia 5 grudnia 2002 r., III CZP 70/02, OSNC 2003/10/132, gdzie SN odwołał się bowiem nie tyle do podstawy materialnoprawnej orzekania w sprawie, ile do skutków w sferze prawa materialnego wywołanych tym orzeczeniem.

[10] K. Markiewicz, op. cit., Nb 44.

[11] A. Jakubecki [w:] T. Wiśniewski, Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, Warszawa 2021, art. 366, Nb 2.

[12] M. Uliasz, Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, wyd. 2, Warszawa 2008, art. 366, Nb 1.

[13] P. Telenga [w:] A. Jakubecki, Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz aktualizowany, t. I, Art. 1–729, Lex/el. 2019, art. 523, Nb 3.

[14] Ibidem.

[15] Por. uzasadnienie uchwały SN z dnia 27 listopada 1962 r., III CO 12/62, OSNC 1963/12/254 oraz uzasadnienie uchwały SN z dnia 12 marca 2003 r., III CZP 97/02, OSNC 2003/12/160; odmiennie jednak teza uchwały SN z dnia 12 marca 2003 r., III CZP 97/02, OSNC 2003/12/160.

[16] Por. uzasadnienie postanowienia SN z dnia 6 września 1994 r., III CRN 36/93, OSNC1995/1/20.

[17] Ibidem.

[18] IV CSK 231/08, Lex nr 590263.

[19] IV CZ 60/15, Lex nr 1957330.

[20] Tak też: A. Partyk, T. Partyk, Zakres powagi rzeczy osądzonej postanowienia oddalającego wniosek w postępowaniu nieprocesowym, Lex/el. 2014.