Wadliwa reprezentacja spółki na gruncie art. 210 k.s.h.

Wprowadzenie

Stosownie do przepisu art. 210 § 1 k.s.h.[1], w umowie między spółką a członkiem zarządu oraz w sporze z nim spółkę reprezentuje rada nadzorcza lub pełnomocnik powołany uchwałą zgromadzenia wspólników. Zarówno w judykaturze, jak i doktrynie trwa spór, czy naruszenie wskazanej normy prowadzi do bezwzględnej nieważności umowy, czy też umowę taką można konwalidować.

Artykuł 210 k.s.h. w orzecznictwie

W orzecznictwie wyrażany jest pogląd o ważności czynności prawnej dokonanej z naruszeniem art. 210 § 1 k.s.h., jak i możliwości potwierdzenia takiej czynności w drodze stosowanego per analogiam art. 103 k.c.[2] lub art. 39 k.c.[3]

Przykładowo, w wyroku SA w Białymstoku z dnia 27 listopada 2019 r. przyjęto, iż jeżeli chodzi o kwestię wadliwej reprezentacji spółki przy konkludentnym zawarciu z prezesem spółki umowy o pracę, należy podnieść, że w sytuacji, gdy zawierający umowę nie ma umocowania do jej zawarcia albo przekroczy jego zakres, ważność umowy zależy od jej potwierdzenia przez osobę, w której imieniu umowa została zawarta (art. 103 § 1 k.c.). Ta reguła ma zastosowanie do umów zawieranych w imieniu spółek prawa handlowego. To zaś oznacza, że czynność prawna dokonana w imieniu spółki bez umocowania albo z przekroczeniem umocowania jest czynnością niezupełną, która może być następczo konwalidowana[4].

Z kolei w uchwale Sądu Najwyższego (7 sędziów) z dnia 14 września 2007 r. wyrażono pogląd, że do umowy zawartej bez wymaganej do jej ważności uchwały walnego zgromadzenia lub rady nadzorczej spółdzielni ma zastosowanie w drodze analogii art. 103 § 1 i 2 k.c. „Można wprawdzie postulować także, aby w razie zawarcia przez zarząd spółdzielni umowy bez wymaganej do jej ważności uchwały walnego zgromadzenia lub rady nadzorczej stosować w drodze analogii art. 17 § 1 i 2, jednakże to rozwiązanie zawodziłoby w tych sytuacjach, w których – jak w niniejszej sprawie – zawarcie przez zarząd spółdzielni umowy bez wymaganej do jej ważności uchwały walnego zgromadzenia lub rady nadzorczej nastąpiło przed wejściem w życie art. 17 k.s.h. Jeżeli przepisy art. 17 § 1 i 2 k.s.h. nie stosują się do czynności prawnych spółki kapitałowej dokonanych przed ich wejściem w życie (art. 620 § 1 k.s.h.), to niemożliwe byłoby też stosowanie ich w drodze analogii do czynności prawnych innych podmiotów dokonanych przed ich wejściem w życie”[5].

Niemniej jednak zdecydowanie dominuje stanowisko o nieważności takiej umowy na podstawie art. 58 § 1 k.c. w zw. z art. 2 k.s.h. W zdecydowanej większości judykatów zanegowano bowiem pogląd o ważności takiej czynności prawnej i przyjęto, że czynność prawna dokonana przez fałszywy organ osoby prawnej jest bezwzględnie nieważna i nie podlega konwalidacji, gdyż art. 103 k.c. nie może znaleźć zastosowania nawet w drodze analogii[6].

Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 18 grudnia 2019 r. uznał, że podstawowym skutkiem niezastosowania się do zasad określonych w art. 210 § 1 k.s.h. jest bezwzględna nieważność dokonanej czynności na podstawie art. 58 k.c.[7] „Podstawowym skutkiem niezastosowania się do zasad określonych w art. 210 § 1 k.s.h. jest bezwzględna nieważność dokonanej czynności na podstawie art. 58 k.c.[8] Na zasadzie wyjątku zaś, w kontekście zagadnienia nieważności umowy o pracę zawartej z naruszeniem art. 210 k.s.h., dopuszcza się w orzecznictwie nawiązywanie z członkami zarządu stosunku pracy w sposób dorozumiany[9]. Należy jednak podkreślić, że ocena, czy z członkiem zarządu spółki została zawarta umowa o pracę przez dopuszczenie do jej wykonywania, zależy od okoliczności konkretnej sprawy w zakresie dotyczącym celów, do jakich zmierzały strony, a przede wszystkim od tego, czy nawiązanie stosunku pracy w ten sposób nie miało na celu obejścia prawa (art. 210 § 1 k.s.h.) oraz od zachowania elementów konstrukcyjnych stosunku pracy (zob. A. Kidyba, Komentarz do Kodeksu spółek handlowych, Lex 2019; wyrok SN z dnia 8 czerwca 2010 r., I PK 16/10, Lex nr 607243)”[10].

W orzecznictwie wyrażono wprost zapatrywanie, że przepis art. 210 k.s.h. ma charakter bezwzględnie obowiązujący, wobec czego zawarcie umowy w imieniu spółki przez inny podmiot niż określony tym przepisem, tj. radę nadzorczą lub pełnomocnika powołanego uchwałą wspólników, a członkiem zarządu należy uznać za bezwzględnie nieważną, przy czym nieważności tej nie można konwalidować[11].

Artykuł 210 k.s.h. w piśmiennictwie

Rozbieżności co do skutków naruszenia zakazu określonego obecnie w art. 210 § 1 k.s.h. istnieją również w doktrynie, zaś spory w tym zakresie trwają już od okresu przedwojennego.

Przykładowo, w ocenie M. Allerhanda, czynność prawna jest ważna z uwagi na to, że art. 198 § 3 k.h. stanowi, iż nie można ograniczyć prawa reprezentacji ze skutkiem wobec osób trzecich[12]. Większość przedstawicieli doktryny przyjmuje jednak nieważność takich czynności, argumentując, że członkowie zarządu nie są osobami trzecimi w rozumieniu art. 198 § 3 k.h.[13]

W ocenie Z. Jara przepis art. 210 § 1 k.s.h., który wymienia dwa podmioty uprawnione do reprezentacji spółki, radę nadzorczą i pełnomocnika, ma charakter bezwzględnie obowiązujący, dlatego niedopuszczalne jest przyznanie kompetencji do reprezentowania spółki w umowach między spółką a członkiem zarządu oraz w sporze z nim przez inny organ niż rada nadzorcza lub specjalny pełnomocnik. Czynności prawne dotyczące stosunku pracy członka zarządu sp. z o.o. dokonane przez podmioty inne niż określone w art. 210 § 1 k.s.h. są nieważne[14].

Odmienny pogląd w powyższym zakresie wyraża np. W. Wyrzykowski, w ocenie którego nie mamy do czynienia z bezwzględną nieważnością czynności prawnej[15]. Podobnie pisze M. Baszczyk: „umowa z członkiem zarządu zawarta z naruszeniem art. 210 § 1 k.s.h. powinna być oceniana z punktu widzenia art. 103 k.c. lub art. 39 k.c., a zatem jest czynnością niezupełną (negotium claudicans) i może zostać następczo konwalidowana przez radę nadzorczą lub pełnomocnika powołanego przez zgromadzenie wspólników. Pierwszy przepis znajdzie zastosowanie, gdy pełnomocnik przekroczy zakres umocowania lub gdy uchwała o powołaniu pełnomocnika zostanie wadliwie podjęta (np. z naruszeniem wymogów dotyczących formy). Natomiast art. 39 k.c. znajdzie zastosowanie w pozostałych okolicznościach. Sytuacja gdy członkowi zarządu spółki, z którym została zawarta wadliwie umowa, nadal przysługuje mandat, nie powinna budzić wątpliwości, spełniona jest bowiem hipoteza art. 210 § 1 k.s.h., a więc konwalidacja umowy powinna nastąpić przez pełnomocnika powołanego przez zgromadzenie wspólników lub radę nadzorczą”[16].

W piśmiennictwie podkreśla się jednak, że skuteczne dopuszczenie pracownika–członka zarządu do pracy wymaga, aby w spółce istniał organ lub pełnomocnik, o którym mowa w art. 210 § 1 k.s.h., gdyż tylko dopuszczenie pracownika–członka zarządu do pracy za zgodą i wiedzą organu czy reprezentanta, o którym mowa w art. 210 § 1 k.s.h., może być uznane za skuteczne nawiązanie stosunku pracy, mimo nieważności umowy o pracę zawartej z naruszeniem art. 210 k.s.h.[17]

Trudno zgodzić się z zapatrywaniem wyrażonym przez M. Rodzynkiewicz, iż: „Naruszenie art. 210 (zarówno § 1, jak i § 2) powoduje nieważność czynności prawnej, co obecnie nie budzi kontrowersji w doktrynie i w orzecznictwie”[18], czy też M. Baszczyk, że: „Ustawa z 9.11.2018 r. o zmianie niektórych ustaw w celu wprowadzenia uproszczeń dla przedsiębiorców w prawie podatkowym i gospodarczym zmodyfikowała art. 39 k.c. i upodobniła go do art. 103 k.c., który dotyczy pełnomocnika. Zmiana art. 39 k.c. kończy spory związane ze skutkami dokonania czynności przez osobę prawną z naruszeniem zasad reprezentacji, w tym także dotyczące skutków naruszenia art. 210 § 1 k.s.h.”[19]. Problematyka ta bowiem nadal jest przedmiotem sporu doktrynalnego, jak i rozbieżności w judykatach[20].

Podsumowanie

W orzecznictwie wskazuje się, że celem art. 210 § 1 k.s.h. jest ochrona interesów spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, a pośrednio także jej wspólników i wierzycieli, na wypadek konfliktu interesów, który może się ujawnić w sytuacji, gdy członek zarządu zawiera umowę „z samym sobą”, a więc w sytuacji, gdy po obu stronach umowy występują te same osoby. Możliwa w takim wypadku kolizja interesów została przez ustawodawcę rozstrzygnięta na korzyść spółki. Przejawem prymatu ochrony interesu spółki nad prywatnym interesem członka jej zarządu jest także art. 209 k.s.h., nakazujący członkowi zarządu wstrzymanie się od udziału w rozstrzyganiu spraw w przypadku sprzeczności interesów spółki z jego interesami lub z interesami osób mu bliskich. Natomiast art. 210 § 1 k.s.h. ogranicza prawo reprezentacji spółki przez zarząd w razie zawierania umowy między spółką a członkiem zarządu oraz w sporze z nim. Przepis ten nie różnicuje czynności prawnych, wobec czego dotyczy wszystkich umów między spółką a członkiem zarządu, bez względu na to, czy mają związek z funkcją pełnioną przez niego w zarządzie spółki. Ochrona polega w tym wypadku na wyeliminowaniu możliwości działania członka zarządu w podwójnej roli: reprezentanta interesów spółki i reprezentanta interesów własnych, dzięki czemu zapobiega się nadużyciom, do jakich mogłoby dojść w związku z kierowaniem się przez członka zarządu interesem własnym, pozostającym w sprzeczności z interesem spółki. Nie jest przy tym konieczne, aby sprzeczność interesów rzeczywiście występowała; wystarczy potencjalna kolizja interesów[21].

Artykuł 210 § 1 k.s.h. ma charakter przepisu iuris cogentis, co oznacza, że w umowie spółki nie można inaczej określić kręgu podmiotów uprawnionych do jej reprezentowania w sytuacjach wskazanych w tym przepisie, a co za tym idzie, dokonanie czynności prawnej z naruszeniem bezwzględnie obowiązującej normy prawnej musi skutkować jej nieważnością.

[1] Ustawa z dnia 15 września 2000 r. – Kodeks spółek handlowych (t.j. Dz.U. z 2024 r., poz. 18); dalej: k.s.h.

[2] Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny  (t.j. Dz.U. z 2023 r., poz. 1610 ze zm.); dalej: k.c.

[3] Zob. np. wyrok NSA z dnia 8 kwietnia 1999 r., SA/Bk 94/98, M.Podat. 2000/1/40; wyrok SN z dnia 2 marca 2012 r., I UK 300/11, OSNP 2013/17–18/209; wyrok SN z dnia 13 listopada 2013 r., I PK 94/13, OSNP 2015/1/4; wyrok SN z dnia 2 lipca 2015 r., III PK 142/14, OSNP 2017/5/53; wyrok SA w Białymstoku z dnia 27 listopada 2019 r., III AUa 381/19, Lex nr 2781359.

[4] Wyrok SA w Białymstoku z dnia 27 listopada 2019 r., III AUa 381/19, Lex nr 2781359.

[5] Uchwała SN 7 sędziów z dnia 14 września 2007 r., III CZP 31/07, OSNC 2008/2/14.

[6] Zob. np. wyroki SN z dnia: 23 lipca 2009 r., II PK 36/09, OSNP 2011/5–6/77; 8 października 2009 r., II CSK 180/09, Lex nr 536071; 19 stycznia 2010 r., I UK 281/09, Lex nr 577826; 11 lipca 2012 r., II CSK 744/11, Lex nr 1170741; 29 stycznia 2014 r., II PK 124/13, OSNP 2015/4/52; 18 grudnia 2019 r., I PK 204/18, Lex nr 2775331.

[7] I PK 204/18, Lex nr 2775331.

[8] Zob. A. Kidyba, Komentarz do Kodeksu spółek handlowych, Lex 2019.

[9] Zob. wyroki SN z dnia: 20 stycznia 2010 r., II PK 178/09, Lex nr 577829; 8 czerwca 2010 r., I PK 16/10, Lex nr 607243; 12 maja 2011 r., II UK 20/11, Lex nr 885004; 16 stycznia 2013 r., II CSK 280/12, Lex nr 1294478 oraz 13 listopada 2013 r., I PK 94/13, Lex nr 1448692.

[10] Ibidem.

[11] Wyrok SA w Białymstoku z dnia 24 stycznia 2018 r., III AUa 269/17, Lex nr 2457464.

[12] M. Allerhand, Kodeks Handlowy. Komentarz, Lwów–Bielsko-Biała 1994, s. 185.

[13] Tak np. T. Dziurzyński [w:] Kodeks Handlowy. Komentarz, T. Dziurzyński, Z. Fenichel, M. Honzatko (oprac.), Warszawa 1992, s. 234–235; J. Namitkiewicz, Spółka z o.o., Warszawa 1999, s. 146; A. Szajkowski [w:] Kodeks Handlowy. Komentarz, t. 1, A. Szajkowski, J. Szwaja, S. Sołtysiński, Warszawa 1997, s. 1028.

[14] Z. Jara [w:] Komentarz do art. 210 KSH, Legalis 2024, Nb 44.

[15] W. Wyrzykowski, Wpływ nowelizacji art. 39 k.c. na zasady reprezentowania spółki kapitałowej w umowach pomiędzy spółką a jej członkiem zarządu, PUG 2020, nr 1, s. 23 i n.

[16] M. Baszczyk, Reprezentacja spółki z o.o. w umowie z członkiem zarządu – kilka uwag na tle art. 210 § 1 k.s.h., PPH 2020/3, Nt 5.

[17] Zob. J. Jaruchowski, Zawarcie umowy o pracę z naruszeniem art. 210 k.s.h. (studium przypadku), M.Prawn. 2012 nr 6, s. 334; E. Marszałkowska-Krześ, S. Krześ, Zawarcie umowy o pracę z członkiem zarządu spółki kapitałowej z naruszeniem art. 210 § 1 albo art. 379 § 1 k.s.h. [w:] M. Modrzejewska, Prawo handlowe XXI wieku. Czas stabilizacji, ewolucji czy rewolucji. Księga jubileuszowa Profesora Józefa Okolskiego, Warszawa 2010, s. 593; S. Koczur, Zawarcie umowy o pracę z członkiem zarządu przez czynności konkludentne w obliczu naruszenia szczególnych zasad reprezentacji spółki kapitałowej, PPH 2015 nr 6, s. 37 i n.

[18] M. Rodzynkiewicz, Komentarz do art. 210 KSH, Lex 2018, Nb 10.

[19] M. Baszczyk, Reprezentacja spółki z o.o. w umowie z członkiem zarządu – kilka uwag na tle art. 210 § 1 k.s.h., PPH 2020/3, Nt 5.

[20] Zamiast wielu zob.: wyrok SN z dnia 26 stycznia 2024 r., II CSKP 80/23, OSNC 2024/6/62.

[21] Wyrok SN z dnia 26 stycznia 2024 r., II CSKP 80/23, OSNC 2024/6/62.